Fiziksel Egzersizler ve Satrancın Psikolojisi - Biyokimyası

Satranç büyük bir rekabetin olduğu çok önemli bir spor dalıdır.  Satrançta veya başka bir spor branşın da ustalık seviyesine gelebilmenin en önemli koşulu antrenmanlara ayrılan toplam zamandır. Bu elit seviyeye gelebilme yaklaşık 10 yıllık özel bir çalışma gerektirir.

Satrançta ve diğer sporlarda beyin aktivitesi için gerekli enerji,  ilk önce beyindeki glikojen depolarından, kaslardan, karaciğerden ve daha sonra yağ dokusundan sağlanır. Hem satranç hem de diğer spor branşlarında enerji,  glikojen ve yağlardan elde edilir. Beyin ek bir enerjiye ihtiyaç duyduğunda,  kaslar ve karaciğer bu enerjiyi talebini beyin ile paylaşır.

Satranç oynarken ve maraton koşarken, sporcuların enerji tüketimi yani oksijen alımı ve karbondioksit üretimi birbirine benzerdir. Mental ve fiziksel yorgunluk benzer şekilde başlar,  bunun sebebi metabolik olarak glikojen depolarının boşalmasıdır. Rekabetin çok üst seviyede olduğu satranç yarışmaları ve diğer spor branşlarında sporcular güçlü bir fiziki kondisyona sahip olmalıdır.

Satranççıların ve diğer sporcuların zihinsel profilleri;  birbiri ile ilişkili olan;   dikkat, mücadele kontrolü, hafıza, motivasyon ve durum kontrolü süreçlerinden oluşur.

Glikojen kapasitesi kadın sporcularda daha az olmasına rağmen satrançta cinsiyete özgü bir mükemmellik yoktur.

Satranç ve diğer spor branşlarında beyin, omurilik, sinirler ve kaslar tam bir uyum içerisinde çalışırlar.

Satrançta ve diğer branşlarda beyin, tüm sistemi yönetir. Beyin; satranç oyunu içinde oluşan konumları ve spor karşılaşmalarında yaşanan pozisyonları sinirsel reseptörlerden gelen uyarılara yorumlayıp,  ne yapılacağına karar verir.

Fiziksel egzersiz veya satranç, merkezi sinir sistemi tarafından tamamen kontrol edilen motor aktivite ile tanımlanmalıdır.

Satrançta olduğu kadar fiziksel egzersizlerde yaşanan fiziksel stres,  beyni bilişsel uyarıma hazırlar. Satranç;  biyokimyasal, fizyolojik, nöral ve psikolojik süreçleriyle, fiziki olarak yapılan diğer sporlarla eşdeğerdir ve spor olarak tanınmalıdır.

Fiziki Egzersiz Psikolojisi

Son zamanlarda, bilişsel spor psikolojisine artan ilgi, sporcularun zihinsel süreçlerinin sistematik olarak gözlemlenmesini sağlamıştır.  Satrançta bilişsel süreçler,  sporcuların yıllardır yaptığı çalışmaların ayrıntılarında yer alır.  Mental süreçler; zeka, tecrübe, algı, hafıza, sezgi, dikkat, hayal etme, karar vermeden oluşur.  Herhangi bir spor branşında elit bir sporcu olabilmek için en önemli faktör, antrenman süreçlerinin sıkı bir disiplininden geçer.

Sporun Tanımında Motor ve Mental Aktivitenin Önemi Bütün elit sporcular, futbolcular, satranççılar ya da dartçılar başarı için iki gereksinime ihtiyaç duyarlar. 

Birincisi uzun yıllar sonucu öğrenilmiş zihinsel uzmanlığa, ikincisi ise o sporu gerçekleştirebilecek kas gücüne.

Zihinsel uzmanlık oluştuğunda,  spesifik kas lifleri beynin emirlerine göre harekete geçirilir.

Kas tek başına işlevsizdir.  Sinirlerden gelen uyarıları tek başına yorumlamayıp, ne zaman hızlı kasılacağına, ne zaman yavaş kasılacağına kendi başına karar veremez.

Zihinsel ve Fiziki Egzersiz Sırasında Enerji Kaynaklarının Dengesi

İnsanların yaşadığı fiziksel ve mental stres süreçlerde kullandığı üç enerji kaynağı bulunmaktadır. Hücrelerde bulunan kreatin fosfat ve ATP, kas, karaciğer ve beyin hücrelerinde bulunan kan glikozundan ve adipoz dokuda bulunan yağ asidinden türeyen glikojen.

 Gündelik işler için ihtiyaç duyulan enerji kaynağı, mental ve fiziki egzersizlerde olduğu gibi Beyin, karaciğer ve kaslarda yer glikojen depolarından sağlanır.

İnsanların enerji ihtiyacı olan glikoz, karaciğer hücrelerinde bulunan glikojenden, beyin ve kaslardaki depolardan saniyeler içinde sağlanır. Fiziksel ve zihinsel stresle kandaki glikoz azalır. Gereksinim duyulan ek glikojen ihtiyacı için glikojen hidrolizi gerçekleşir. Beslenme sonucu kandaki glukoz seviyesi yükseldiğinde ise, insülin beyne uyarı sağlayarak kas ve karaciğerdeki glikojen sentezini başlatır.

Günlük rutin işlerde, fiziksel ve mental uğraşlarında ihtiyaç duyulan ani enerji ihtiyacı için anaerobik enerji (oksijensiz) sistemi kullanır ve bu sistemin bir limiti vardır.  Anaerobik (oksijensiz)  enerji sistemi, anaerobik (oksijenli) enerji sisteminden 100 kat daha hızlı enerji üretir.

Kas ve beyindeki glikoz depoları azaldığında, enerji;  karaciğerde bulunan glikojen depolarından ve adipoz dokuda bulunan yağ asitlerinin B oksidasyonundan elde edilir. Devam eden yoğun fiziki egzersizlerde oluşan enerji ihtiyacı ise, beyin tarafından,  glikozu kaslar için kullanılabilir hale getirilerek karşılanır.

Spirometrik analiz; geleneksel sporlarda, tıbbi teşhis ve terapilerde ve satranç turnuvalarında uygulanır. Solunum değişim oranın, oyun başlarken yükseldiği (> 0.89), oyun devam ederken azaldığı (0.75), enerji tüketiminin karbonhidrattan lipid oksidasyona geçtiği görülmektedir.  Yüzey oksidasyonundaki değişiklikler, yoğun konsantrasyon nedeniyle oluşan zihinsel zorlanma,   adaptasyonlara yeni bir bakış açısı getirir.

Beyinde Enerji Tüketimi ve Mental ve Fiziki Egzersizde Kontrol

Satrançta olduğu kadar fiziksel egzersizlerde de, bir eli hareket ettirmek için bir dizi metabolik, fizikokimyasal ve fiziksel değişimler meydana gelir. İlk olarak motor korteks nöronlarının aktivasyon işlemi iki süreçten geçer.  Çevresel motor sisteminde hem ne yapılacağını, hem de nasıl yapılacağını belirlenir.  Sinyal,  sinirler boyunca beyin korteksinden sinirlere, oradan da kas hücrelerine doğru hareket eder. Bir ekstremitenin hareketinde sadece bir sinyal değil, birçok sinyal algılanır.

Satrançta bir hamle yaparken biceps kası harekete geçirildiğinde 250.000 kas hücresi sinyal alır.  Bir maraton koşusunda sporcunun 640 kasından 10.000 milyon kas fibriline sinyal gönderilir. Sinyaller, hareket halindeki her kas hücresinden beyne geri gönderilir.

Satranç oynarken ve maraton koşarken beyin,  her saniyede vücuda sinyal göndermeye devam eder.

Profesyonel Şampiyonalarda ve Turnuvalarda Fiziksel Egzersiz

Satranç turnuvalarında fiziki kondisyonun önemi büyüktür. Satrançta profesyonellik binlerce saat antrenman sonunda ulaşılır.

F. Gobet; 50. 000 saatlik eğitimden sonra çok iyi bir satranç oyuncusunun, oyun sırasında en az 300.000 satranç pozisyonunu hatırladığını ve buna göre sporcunun hamle yaptığını belirtir.  Satrançta antrenman süresi başarıyı belirleyen en önemli faktörlerdendir. 10 yıl boyunca yapılan eğitimler profesyonel satranç oyuncusu olmanın bir koşuludur.  Satranç oyunları 7 saate varan inanılmaz bir efor gerektiren oyunlar olabilmektedir.

Satrançla ilgili heyecan ve metabolik yüklenme hakkında 1980 yılında bir turnuvada sporcular üzerinde yapılan bir araştırmada; sporcuların yarışmanın başında heyecan düzeyi ve dolaşım sistemi parametrelerinin diğer spor branşları ile aynı düzeyde olduğu görülmüştür.  Daha sonraki yıllarda yapılan çalışmalarda  da bu veriler doğrulanmıştır.

Kalp atım hızının artışı nedeniyle oluşan fiziksel ve zihindeki denge değişimi, insan vücudunun fizyolojik bir tepkisi olarak belirtebiliriz.  Kalp atım hızının artışı, fiziksel egzersiz ve satranç oyunu sırasında birtakım fizyolojik olaylarla bağlantılıdır. Rakibinizin yaptığı hatalı bir hamle, güçlü bir rakibe karşı uygulanan zorlu bir savunma ya da kazanca giden hamleler  kalp atım hızını arttırır.

 Stresi;  herhangi bir kuvvetli uyaranın beyin tarafından oluşturulan reaksiyonu olarak adlandırabiliriz.

Fiziksel egzersiz ya da performans sırasında oluşan zihinsel stres,  tüm sporcuların ortak sorunudur. Bunun ilk sonucu fizyolojik sonuca da kalp atım hızının artmasıdır.

Zihinsel stres  gündelik olaylarda da yaşadığımız bir problemdir.  Kaygı, beklenti, beklenmedik olaylar ve bilişsel egzersizler.

Satrançta Ustalığa Giden Yol İçin Yapılan Fiziki Egzersizler

Satranç turnuvalarında sporcuların kalp atım hızının maksimum düzeye çıkması çok sık karşılaşılan bir durumdur.  6 saatlik bir oyun sonunda zaman sıkışmasına giren bir sporcunun kalp atım hızının maksimuma çıkması hiçbir satranççı için sürpriz değildir.

Sporcunun adrenalin düzeyi karşılaşma süresinde normal seviyenin 8 katına kadar çıkabilir. Satranç turnuvalarında oyuncuların yaşadığı bu sempatoadrenal tepki, yorucu fiziki egzersizler sırasında da yaşanan tepkiye çok benzerdir.

Kalp atım hızı dakikada 200 atıma varan sporcular, vücutlarında hissettikleri büyük baskı nedeniyle, hatalı bir hamle yapmaya çok müsaittirler.

Fiziki kondisyonu iyi olan sporcular,  çok yüksek kalp atım hızına ulaşamayacakları için fiziki baskı nedeniyle basit hata yapma riskinden uzaktırlar. Dolasıyla satranç turnuvalarında sadece satranç bilgisi başarılı olmak için yeterli değildir.

Amerikan Spor Hekimliğinin yaptığı araştırmalara göre; Düzenli yapılan fiziki egzersizlerin kalp kaslarını kuvvetlendirdiği,  fiziki ve mental stres altında kan basıncı ve stres hormonlarının beyin tarafından düzenlendiği tespit edilmiştir. Yapılan düzenli egzersizler, fiziki becerilerin geliştirilmesi yanında,  stres, somatik ve davranışsal kaygının düşürülmesinde de son derece etkilidir.

Fiziki egzersiz ve bilişsel performans doğal koşullarda çok yakından ve yapısal olarak birbiriyle ilişkilidir.

Genetik mirasla  gelen beyin yapıları seçilmiş baskı ile gelişir.

İnsanlar ve hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalara göre; yapılan akut ve aerobik egzersizlerin bilişsel işlevi iyileştirdiği ve zihinsel süreçlerin bozulmasını yavaşlattığı gözlemlenmiştir. Aerobik egzersiz, işitsel ve görsel dikkat de olmak üzere geniş bir yelpazede diğer bilişsel işlevler üzerinde olumlu etkiye sahiptir.  Motor kontrol, mekansal biliş, bilişsel hız ve mekânsal bellek bu olumlu etkilerin içindedir.  En olumlu etkiler; biliş, planlama, zamanlama, bellek ve çoklu görev gibi yürütme kontrol süreçlerinde gözlenmiştir

Fiziksel egzersiz, nöroplastisiteyi (nöronların yeniden yapılandırılması) kolaylaştırır ve davranış uyarlamaları ile beynin yeni taleplere cevap verme kapasitesini sağlar.

Ayrıca, nörobilişsel faydaların devam etmesi ve kardiyovasküler (dolaşım sistemi) sistemin gelişimi fiziksel egzersiz ile sağlanabilir. Fiziksel egzersiz beyni bilişsel uyarıya yanıt olarak hazırlar.

Zihinsel egzersiz, eğitimli becerilerle ilişkili belirli ağlarda sinirsel değişikliklere neden olur. Özellikle satranç oyuncuları bu kaynaklardan yararlanır.

Satranç Fizyolojisi ve Biyokimyası

Satrançta Beynin Enerji Kaynakları

Beyin enerji kaynağı olan glikojen; beyinde, karaciğerde, kaslarda, beyin dışındaki yağ dokusunda yer alır.  Beyindeki glikojen depoları,  karaciğere özellikle kaslara göre çok daha azdır.

Beyin glikojeni hızla döner ve normal beyin enerjisi metabolizmasına önemli katkıda bulunur. Glikojen neredeyse tamamen astrositlerde bulunur. Beyindeki çoklu hücreler,  beyin boyunca dağıtılan ve çoğunlukla lif demetleri ve beyaz cevher içinde yoğunlaşmıştır.

Satrançta Enerji Tüketimi

İnsan beyni, vücut ağırlığının sadece % 2 si kadarken, beyin dinlenik enerji metabolizmasının % 20’sini kullanır. Beynin enerjisinin çoğu,  sinyal verme prosesleri, özellikle sodyum iyonlarının transportasyonu için kullanılır.  Sodyum, vücutta kas ve sinir hücrelerinin düzgün çalışmasını sağlamakla birlikte, kan basıncını düzenleyen bir elektrolittir. Kalp faaliyetleri ve bazı metabolizma fonksiyonlarının düzenlenmesi için sodyum iyonları gereklidir. Ayrıca vücuttaki su dengesini de korunmasını sağlar. Baş ağrısı, uyuşukluk, yorgunluk, zihin karışıklığı gibi problemler meydana gelebilir. Sodyum eksikliği uzun zaman devam ederse bilinç kaybı ve komaya giden ciddi ve tehlikeli sağlık sorunlarına yol açabilir. Nedeni bilinmeyen kas kasılmaları, kramplar ve kaslarda güçsüzlükte Sodyum eksikliğinin belirtileri arasındadır.

Beynin enerji rezervleri küçüktür.  Glikojendeki enerji arzı, nöronların aktivitesini sınırlar. Glikojenden gelen anaerobik (oksijensiz) enerji, aerobik (oksijenli) enerjiye göre 100 kat daha hızlı elde edilir.

Beyin, yalnızca anaerobik glikoliz yoluyla satranç turnuvalarda maksimum performansla çalışabilir.

Anaerobik glikoliz tükendiğinde laktad oluşur. Beyin, yağ dokusundan ve yağ asitlerinde beta oksidasyon sonucu oluşan enerjiye ihtiyaç duyar.

Fiziksel ve Zihinsel Yorgunluk

Yorgunluk, istemli olarak bir aktiviteye başlama ya da devam etme zorluğu olarak tanımlanabilir.

Yorgunluk, metabolizmada değişiklikleri önlemek için bir emniyet mekanizması olarak düşünülür. Bu metabolizma olmasa,  kaslarda ve beyinde geri dönüşü zor hasarlara neden olabilir. Yorgunluk;  devam eden bir etkinlikte verimi düşürür.  Mental yorgunluk ise,  zihin tarafından yapılması istenen görevlerin yapılamamasına neden olur. Kaslardaki kreatin fosfatın azalması, metabolik sonuç olarak yorgunluğa neden olur. Beyinde, kaslarda ve karaciğerde glikojen depolarının tükenmesi yorgunlukla sonuçlanır.

Zihinsel yorgunluk, yavaş bilişsel performanslarla karakterizedir ve seçici dikkat eksikliğine yol açar.  Satranç oyuncuların oyun sırasında yüksek konsantrasyon seviyeleri de yorgunluğa neden olur.

Satrançta Uzmanlık Profesyonel Satranç Oyuncularının Zihinsel Profili Satrançta uzmanlık, oyuncunun bilişsel bu alanda bir uzman olmasını sağlar.   Zeka, zihinsel hız, mekansal yetenekler, bellek, öngörme ve aktarma, algı, motivasyon dikkat ve tanıma söz konusu bilişsel süreçlerdir.

Satranç Egzersizleri :Sadece disiplinli bir çalışma, satranç oynama becerisinin en güçlü belirleyicisidir.  Satranç ustaları ilk 10 yıl boyunca yaptıkları çalışmalar sonunda bu seviyeye gelebilirler. 

Satranç oyuncularının ustalık seviyeleri,  bu spora ayırdıkları çalışma saati ile doğru orantılıdır.

Yapılan araştırmalara göre; Ratingli fakat unvansız oyuncuların 12.000 saat, Fide ustalarının 20.000 saat,  Uluslararası Ustaların ise bu seviyeye gelene kadar yaklaşık 28.000 saat satranç egzersizi yaptıkları görülmüştür.

Satranç Zekaya Gereksinim Duyar mı ?

Birçok iddianın aksine Dünya çapındaki profesyonel satranç oyuncularının olağanüstü entelektüel yeteneklerinin olmadığı bilinmektedir.  Bu bulgular defalarca doğrulanmıştır.

Son zamanlarda zekanın satranç üzerine etkisi hakkındaki araştırmalarda 6 konu üzerine yoğunlaşılmış.

Satranca başlama yaşı

Oynanan turnuva sayısı

Duygu ifade kontrolü

Sayısal Zeka

Bulunulan Yaş

Satrançla ilgili performans motivasyonu

Satranç ve Cinsiyet

Birkaç farklı görüşe rağmen satranç oynarken cinsiyete özgü bir entelektüel performans yoktur.  Hem kadın hem de erkekler satranç sporcular, düşünürken beynin ihtiyaç duyduğu hızlı enerji karaciğer ve kaslardaki glikojenden sağlar. Zihinsel yorgunluk kadınlarda daha erken ortaya çıkar. Bunun sebebi glikojen depolarının hormonlar nedeniyle erkeklerden daha az olmasıdır. Kadın ve erkek sporcuların düşünürken ihtiyaç duydukları hızlı enerji miktarı ise aynıdır.

Spor, fiziksel, nöromüsküler ve zihinsel olarak düzenlenmiş iki veya daha fazla katılımcı arasında bir yarışma olarak organize edilen etkinliktir.  Amaç adil bir ortamda şampiyonu belirlemektir.

İnsanlığın gelişimi boyunca, hayatta kalmak için fiziksel aktivite kesinlikle gerekliydi. Modern çağda ise spor rekabet, eğlence, sağlık, para ve sosyalleşme için yapılıyordu.

Sonuç olarak ;Satranç;  fiziksel, zihinsel ve nöral aktivite, zihinsel ve fiziksel sağlığın yanı sıra,  profesyonel, eğitici ve eğlence amaçlı, insan ihtiyaçlarına yönelik korunma ve yükseltme etkileri bakımından diğer spor branşları ile eşittir.

Kaynak : Biochemistry and Psychology of Chess and Classical Physical Exercise:Concurring or Conflicting Evidence?Sighart Golf*University of Giessen, Institute of Laboratory Medicine and Pathobiochemistry, Germany